ADHD (ang. attention deficit hyperactivity disorder) jest zaburzeniem neurorozwojowym związanym z nieprawidłowościami w formowaniu i selekcji synaps w korze przedczołowej w okresie dzieciństwa. Częstość jego występowania u dzieci szacuje się na 5-7%, natomiast u dorosłych na 2,5-4,5%. „Wyrośnięcie z ADHD” może się zdarzyć, jeśli w wieku nastoletnim dojdzie do skompensowania nieprawidłowości synaptycznych, jednak dzieje się tak tylko u niektórych osób.
Jak w przypadku większości innych zaburzeń funkcjonowania psychicznego, podłoże ADHD jest wieloczynnikowe. ADHD jest wynikiem złożonych interakcji między genami, strukturą i siecią połączeń neuronalnych mózgu oraz czynnikami środowiskowymi. Skomplikowana i złożona etiologia ADHD w praktyce klinicznej skutkuje różnorodną manifestacją jego objawów u różnych osób. Czynniki genetyczne (takie jak niektóre geny związane z dopaminą) mogą odgrywać istotną rolę w rozwoju zaburzenia aż w 75% przypadków. Dopamina i noradrenalina są kluczowymi neuroprzekaźnikami w rozwoju objawów ADHD. Dysregulacja neurotransmisji w zakresie dopaminy i noradrenaliny prowadzi właśnie do typowych objawów takich jak zaburzenia uwagi i kontroli impulsów. ADHD jest także związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem sieci neuronalnych obejmujących połączenia między korą przedczołową a innymi regionami mózgu, takimi jak prążkowie. Te nieprawidłowości niekorzystnie wpływają wpływają na zdolność do hamowania impulsów, utrzymywanie uwagi i przetwarzanie nagród.
Trzy główne grupy objawów w ADHD obejmują zaburzenia uwagi, nadmierną ruchliwość i impulsywność. Zaburzenia uwagi wiążą się z nieprawidłowościami w zakresie filtracji bodźców, selekcji istotnych informacji i nadmierną rozpraszalnością. Manifestują się m.in. „błądzeniem myślami”, myśleniem o tematach niezwiązanych z wykonywanym zadaniem, co utrudnia jego realizację. Współwystępujące deficyty w zakresie funkcji wykonawczych, pamięci roboczej i kontroli poznawczej przyczyniają się do trudności w organizacji, priorytetyzacji i inicjowaniu działań. Występują także problemy z utrzymywaniem koncentracji uwagi i wysiłku umysłowego koniecznego do kończenia rozpoczętych działań, szczególnie, jeśli działania te nie zapewniają wysokiego poziomu stymulacji. Z deficytem funkcji wykonawczych, a w szczególności hamowania reakcji, związana jest także impulsywność. Objawia się ona tendencją do natychmiastowego działania w odpowiedzi na pojawiające się bodźce, bez rozważenia ryzyka i konsekwencji.
Dysfunkcje w ADHD obejmują także procesy motywacyjne i wiążą się z potrzebą szybkiej gratyfikacji i trudnością z oczekiwaniem na odroczone w czasie pozytywne wzmocnienia. Badania pokazują, że osoby z ADHD mogą nadmiernie reagować na „nagrody”, gdy są one natychmiastowe, mają natomiast mniejszą zdolność do przewidywania i rejestrowania satysfakcji z działań, przy których gratyfikacja jest odroczona. Jedną ze stosowanych strategii pobudzania motywacji może być więc ciągłe poszukiwanie nowych, stymulujących bodźców, co może istotnie utrudniać realizację założonych celów długoterminowych i przyczyniać się do podejmowania ryzykownych zachowań.
Innym istotnym obszarem w ADHD jest dysregulacja emocjonalna, która jest związana z obniżeniem zdolności hamowania reakcji wywołanych silnymi emocjami i trudnościami z regulowaniem swojego stanu psychicznego w odpowiedzi na różne sytuacje życiowe. Deficyt w zakresie samoregulacji emocjonalnej może sprzyjać „zanurzeniu” się w odczuwanych emocjach i trudnościom z przeniesieniem uwagi na inne aspekty sytuacji, co mogłoby być pomocne w zmniejszeniu nasilenia odczuwanych intensywnych emocji. Nadmierna reaktywność emocjonalna może prowadzić do znacznych, niekontrolowanych zmian nastroju i zachowania, które mogą skutkować istotnymi trudnościami w zarówno w funkcjonowaniu codziennym, jak i w relacjach interpersonalnych. Nierzadko zdarza się, że osoby z ADHD (szczególnie nierozpoznanym i/lub nieleczonym) doświadczały w dzieciństwie krytyki, braku akceptacji niezrozumienia ich trudności ze strony otoczenia. Takie doświadczenia wraz trudnościami w regulacji emocji mogą przyczynić się do szczególnej wrażliwości na odrzucenie czy krytykę. Wyrazy dezaprobaty ze strony innych, nawet jeśli są tylko przewidywane, budzą silne emocje takie jak złość, lęk, wstyd, smutek, poczucie winy. Może to prowadzić do unikania relacji społecznych i utrwalania negatywnych przekonań na swój temat.
Nadmierna aktywność u dorosłych często manifestuje się w mniej zauważalny dla otoczenia sposób niż u dzieci – utrzymującym się niepokojem, napięciem, trudnościami z odprężeniem się i odpoczynkiem.
Podłożem neurobiologicznym wszystkich grup objawów ADHD są zaburzenia przetwarzania informacji w różnych obwodach neuronalnych związanych z korą przedczołową. W szczególności obniżona aktywność grzbietowo-bocznej kory przedczołowej prowadzi do zaburzeń funkcji wykonawczych i uwagi, które skutkują trudnościami z planowaniem, organizacją, inicjowaniem i kończeniem zadań oraz utrzymaniem wysiłku umysłowego. Prawidłowa aktywność kory przedczołowej wymaga optymalnej transmisji dopaminergicznej oraz noradrenergicznej, a zarówno niedobór jak i nadmiar tych neuroprzekaźników może prowadzić do zaburzeń poznawczych. Stymulacja noradrenergiczna wzmacnia dany sygnał przez zwiększenie łączności w obrębie sieci przedczołowych, natomiast dopaminergiczna zmniejsza “szum”, zapobiegając nieprawidłowym połączeniom. Skutkiem niewystarczającej stymulacji w zakresie tych szlaków jest osłabienie odczuwania sygnałów, a wzmocnienie odczuwania „szumu”, co prowadzi do funkcjonalnych trudności typowych dla ADHD.
Podstawowe strategie terapeutyczne ADHD obejmują farmakoterapię i oddziaływania psychoterapeutyczne. Lekami pierwszego rzutu są leki należące do grupy stymulantów, w Polsce przede wszystkim metylofenidat, który jest zwykle skuteczny i dobrze tolerowany. Poza tym w zmniejszeniu nasilenia objawów ADHD pomocne mogą być takie leki jak atomoksetyna czy bupropion. Niestety żadna z obecnie stosowanych form farmakoterapii nie zapewnia długoterminowej poprawy, która utrzymywałaby się po przerwaniu lub zakończeniu stosowania leków. Leki mogą być mogą znacznie poprawić koncentrację, zmniejszyć impulsywność, “chaos w głowie” i korzystnie wpłynąć na funkcjonowanie pacjentów, ale “nie leczą” z ADHD. Integralną częścią procesu terapeutycznego, kluczową dla uzyskania trwałej poprawy funkcjonowania jest wdrażanie nowych strategii radzenia sobie z trudnościami, które mogą zastąpić niekonstruktywne nawyki i utrwalone schematy myślowe. Niezwykle pomocny w tym trudnym procesie jest program psychoedukacji. Nie tylko pomaga on w zrozumieniu doświadczanych trudności, ale także w rozwijaniu skutecznych strategie radzenia sobie z problemami organizacyjnymi, prokrastynacją, potrzebą stymulacji, dysregulacją emocjonalną. Specjaliści w KeyClinic opierają leczenie nie tylko na skutecznej i dobrze tolerowanej farmakoterapii, ale także na budowaniu w pacjentach świadomości, że ADHD jest stanem, którym można efektywnie zarządzać i zwiększaniu motywacji pacjentów do aktywnego uczestnictwa w leczeniu. Nasze doświadczenie pokazuje, że to najlepsza droga do uzyskania trwałej poprawy funkcjonowania i jakości życia osób z ADHD.
W sytuacji braku/niepełnej skuteczności, nietolerancji lub istnienia przeciwwskazań do stosowania farmakoterapii, alternatywną metodą leczenia może być przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS). Metoda ta, w przeciwieństwie do farmakoterapii, może mieć długotrwałe efekty, ponieważ opiera się na wzmacnianiu neuroplastyczności w obrębie prawostronnej grzbietowo-bocznej i brzuszno-bocznej kory przedczołowej, której niedostateczną aktywność w ADHD wykazały funkcjonalne badania obrazowe mózgu. TMS umożliwia więc ingerencję w patofizjologiczne mechanizmy leżące u podłoża ADHD. Szczególnie dobre efekty terapeutyczne obserwuje się w zakresie poprawy funkcji wykonawczych i uwagi.
